LPG gas cylinder आजच्या आधुनिक जीवनात एलपीजी गॅस सिलिंडर हा प्रत्येक घराचा अविभाज्य भाग बनला आहे. प्रत्येक भारतीय कुटुंबाच्या स्वयंपाकघरात याचे अस्तित्व दिसते. नागरी तसेच ग्रामीण भागात स्वच्छ आणि सोयीस्कर इंधन म्हणून एलपीजीची मागणी दिवसेंदिवस वाढत आहे. लाकूड, कोळसा यांसारख्या पारंपारिक इंधनापेक्षा एलपीजी हे अधिक कार्यक्षम आणि पर्यावरणपूरक इंधन असल्याने त्याचे महत्त्व अधिक आहे. वाढती लोकसंख्या, आर्थिक प्रगती आणि लोकांमधील जागरूकता यामुळे भारतात एलपीजी गॅस सिलिंडरची खपत दरवर्षी वाढत चालली आहे.
एलपीजी गॅस:
एलपीजी म्हणजे ‘लिक्विफाइड पेट्रोलियम गॅस’ जो प्रामुख्याने प्रोपेन आणि ब्युटेन या हायड्रोकार्बन वायूंचे मिश्रण आहे. हे पेट्रोलियम शुद्धीकरण प्रक्रियेदरम्यान तसेच नैसर्गिक वायूच्या प्रक्रियेतून मिळते. एलपीजी हे एक बहुउपयोगी इंधन आहे जे न केवळ घरगुती वापरासाठी, तर औद्योगिक आणि वाहनांसाठी देखील वापरले जाते. सिलिंडरमध्ये दाब देऊन द्रवरूपात ठेवल्याने या गॅसचे वहन सुलभ होते आणि त्यास संग्रहित करणे सोपे जाते.
पारंपारिक इंधनांच्या तुलनेत एलपीजीचे फायदे
एलपीजी गॅस हे लाकूड, कोळसा, गोवऱ्या यांसारख्या पारंपारिक इंधनांच्या तुलनेत अनेक फायदे प्रदान करते:
Also Read:
पुढील 24 तासात महाराष्ट्रात या भागात कोसळणार अवकाळी पाऊस Maharashtra Weather Updates Today
- अधिक कार्यक्षमता: एलपीजी हे उच्च कॅलोरिफिक मूल्य असलेले इंधन आहे, ज्यामुळे कमी इंधनात अधिक उष्णता निर्माण होते.
- कमी प्रदूषण: पारंपारिक इंधनांच्या तुलनेत एलपीजी जळताना कमी कार्बन डायऑक्साइड, कार्बन मोनोऑक्साइड आणि धूर निर्माण होतो.
- आरोग्य लाभ: धुराशिवाय जळण्यामुळे घरातील वायुप्रदूषण कमी होते, ज्यामुळे श्वसनाच्या समस्या कमी होतात.
- जंगलतोडीवर नियंत्रण: लाकडाची मागणी कमी झाल्याने जंगलतोड कमी होते.
- वेळेची बचत: पारंपारिक इंधन गोळा करण्यासाठी लागणारा वेळ वाचतो, विशेषतः ग्रामीण भागातील महिलांसाठी.
प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजना: एक क्रांतिकारी पाऊल
भारत सरकारने मे 2016 मध्ये प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजना (PMUY) सुरू केली, जी गरीब कुटुंबांना स्वच्छ स्वयंपाकाचे इंधन देण्याच्या उद्देशाने एक ऐतिहासिक पाऊल होते. या योजनेचा मुख्य उद्देश ग्रामीण व निम्न-उत्पन्न वर्गातील महिलांना धुरमुक्त वातावरणात स्वयंपाक करण्याची सुविधा देणे आणि त्यांच्या आरोग्यावर होणारे दुष्परिणाम कमी करणे हा होता.
योजनेच्या सुरुवातीपासूनच त्यास उत्साहजनक प्रतिसाद मिळाला. आतापर्यंत 10.33 कोटींहून अधिक कनेक्शन देण्यात आले आहेत. उज्ज्वला योजनेअंतर्गत लाभार्थ्यांना प्रत्येक सिलिंडरवर 300 रुपयांपर्यंत अनुदान दिले जाते, ज्यामुळे स्वच्छ इंधन अधिक परवडणारे बनते. या योजनेमुळे ग्रामीण भागात एलपीजी सिलिंडरची मागणी लक्षणीयरीत्या वाढली आहे.
उज्ज्वला योजनेचे प्रभाव
- महिलांचे सक्षमीकरण: स्वयंपाकासाठी लाकूड गोळा करण्यापासून मुक्ती मिळाल्याने महिलांना शिक्षण, कौशल्य विकास आणि आर्थिक क्रियाकलापांसाठी अधिक वेळ मिळतो.
- आरोग्य सुधारणा: धुरापासून होणाऱ्या आजारांचे प्रमाण कमी झाले आहे.
- पर्यावरण संरक्षण: जंगलतोड कमी झाल्याने पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यास मदत होते.
- आर्थिक विकास: स्थानिक पातळीवर एलपीजी वितरकांची संख्या वाढल्याने रोजगार निर्मिती होते.
एलपीजी सिलिंडरच्या खपतेत वाढ
भारतात एलपीजी सिलिंडरची खपत दरवर्षी वाढत आहे. आकडेवारीनुसार:
- 2019-20 मध्ये प्रति व्यक्ती सरासरी खपत 3.01 सिलिंडर होती.
- 2023-24 मध्ये ही खपत वाढून 3.95 सिलिंडर झाली.
- 2024 च्या अखेरीस या आकड्याने 4.34 सिलिंडरपर्यंत पोहोचण्याचा अंदाज आहे.
ही वाढती खपत स्पष्टपणे दर्शवते की एलपीजी गॅसची गरज दिवसेंदिवस वाढत आहे. विशेषतः ग्रामीण भागात उज्ज्वला योजनेमुळे एलपीजी वापराचे प्रमाण वाढले आहे. तसेच शहरी भागातही वाढत्या लोकसंख्येमुळे मागणीत वाढ झाली आहे.
गॅस वितरकांची संख्या वाढली
एलपीजीच्या वाढत्या मागणीला पूर्ण करण्यासाठी वितरकांच्या संख्येतही लक्षणीय वाढ झाली आहे:
- 2014 मध्ये भारतात 13,896 गॅस वितरक होते.
- 2024 पर्यंत ही संख्या 25,532 पर्यंत पोहोचली आहे.
वितरकांच्या संख्येतील या वाढीमुळे ग्रामीण भागातील लोकांनाही एलपीजीचा लाभ मिळालेला आहे. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे एकूण वितरकांपैकी सुमारे 90% वितरक ग्रामीण भागात कार्यरत आहेत. यामुळे दुर्गम भागातही एलपीजी सिलिंडरचा पुरवठा सुरळीत होत आहे.
Also Read:
शेतकऱ्यांच्या खात्यात आज येणार 2555 कोटी! पिक विमाच्या मोठ्या अपडेट update on crop insurance
पर्यावरणीय प्रभाव आणि एलपीजीचे महत्त्व
एलपीजी गॅस सिलिंडरचा वापर पर्यावरणाच्या दृष्टीने अत्यंत फायदेशीर आहे. पारंपारिक इंधनांच्या तुलनेत एलपीजी हे स्वच्छ इंधन आहे आणि त्यापासून कमी प्रदूषण होते. त्याचे महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय फायदे:
- हरितगृह वायू उत्सर्जनात कपात: एलपीजी जळताना कमी कार्बन डायऑक्साइड आणि मिथेन यांसारखे हरितगृह वायू निर्माण होतात.
- वायू प्रदूषणात घट: स्वयंपाकघरांमधील वायूप्रदूषण कमी होते, ज्यामुळे आरोग्य समस्या कमी होतात.
- जंगलसंवर्धनास मदत: लाकडांची मागणी कमी झाल्याने जंगलतोडीवर नियंत्रण येते.
- पाण्याचे प्रदूषण कमी: कोळसा आणि इतर इंधनांपासून होणारे पाणी प्रदूषण कमी होते.
पारंपारिक चुलींऐवजी एलपीजी वापरल्याने सरासरी एका कुटुंबाकडून दरवर्षी सुमारे 4 ते 5 टन कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन कमी होते, जे पर्यावरण संरक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
2025 मध्ये एलपीजी सिलिंडरच्या किंमतीत वाढ
अलीकडेच 2025 मध्ये एलपीजी गॅस सिलिंडरच्या किंमतीत वाढ होण्याची शक्यता वर्तवली जात आहे. आंतरराष्ट्रीय बाजारात क्रूड ऑइलच्या किंमतीत झालेल्या वाढीमुळे आणि भू-राजकीय तणावामुळे एलपीजीच्या किंमतीवर परिणाम होत आहे. या वाढलेल्या किंमती सामान्य जनतेसाठी आर्थिक बोजा ठरू शकतात.
तथापि, सरकारकडून अनेक उपाययोजना केल्या जात आहेत:
- उज्ज्वला योजनेचा विस्तार
- गरीब लाभार्थ्यांना अनुदान
- डिजिटल पेमेंट वापरल्यास सवलती
या सर्व उपायांमुळे वाढत्या किंमतींचा बोजा काही प्रमाणात कमी होण्यास मदत होईल.
वाढत्या किंमतींपासून बचावाचे उपाय
एलपीजी सिलिंडरच्या किंमती वाढल्या तरीही खालील उपायांद्वारे सामान्य नागरिक आपला खर्च नियंत्रित ठेवू शकतो:
- सरकारी अनुदान योजनांचा लाभ घ्या: उज्ज्वला योजनेसारख्या योजनांमधून गॅस सिलिंडर कमी दरात मिळू शकतात. पात्रता असल्यास अर्ज करून या सवलतीचा लाभ घेतला जाऊ शकतो.
- एलपीजीचा कार्यक्षम वापर करा: गॅसचा अपव्यय टाळण्यासाठी आणि कार्यक्षमतेने वापरण्यासाठी काही सोपे उपाय:
- स्वयंपाक करताना भांड्यांवर झाकण ठेवा
- स्वयंपाक करण्यापूर्वी भाज्या चिरून ठेवा
- प्रेशर कुकरचा वापर करा
- गॅस शेगडीची नियमित सफाई ठेवा
- लिक तपासण्यासाठी नियमित तपासणी करा
- योग्य वेळी गॅस रिफिल करा: जेव्हा किंमती कमी असतील तेव्हा सिलिंडर भरवून घेण्याने फायदा होऊ शकतो. किंमतींवर नजर ठेवा आणि योग्य वेळी खरेदी करा.
- पाइप्ड नैसर्गिक गॅस कनेक्शन मिळवा: शहरी भागात पाइप्ड नैसर्गिक गॅस (PNG) उपलब्ध असल्यास, त्याकडे स्विच करण्याचा विचार करा. हे दीर्घकाळात अधिक किफायतशीर असू शकते.
- सौर ऊर्जेचा वापर करा: काही भागांसाठी सौर कुकर किंवा इतर पर्यायी ऊर्जा स्रोतांचा वापर करा, जिथे शक्य आहे तिथे.
- सामूहिक खरेदी: समुदायाच्या स्तरावर एलपीजी सिलिंडरची खरेदी करून विशेष सवलती मिळवण्याचा प्रयत्न करा.
भारतात एलपीजी गॅस सिलिंडरच्या खपतेत वाढ होत राहण्याची शक्यता आहे. त्याचबरोबर, सरकार अनेक पर्यायी इंधन स्रोत विकसित करण्यावर भर देत आहे:
- पाइप्ड नैसर्गिक गॅस (PNG): शहरी भागात पाइप्ड नैसर्गिक गॅस नेटवर्कचा विस्तार केला जात आहे.
- सौर ऊर्जा: ग्रामीण भागात सौर कुकरचा प्रसार वाढत आहे.
- बायोगॅस: शेतकरी कुटुंबांसाठी बायोगॅस प्लांट प्रोत्साहित केले जात आहेत.
- इलेक्ट्रिक कुकिंग: स्वच्छ उर्जेवर चालणाऱ्या इलेक्ट्रिक स्वयंपाक उपकरणांना प्रोत्साहन दिले जात आहे.
एलपीजी गॅस सिलिंडर हा आज प्रत्येक भारतीय कुटुंबाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. पारंपारिक इंधनांच्या तुलनेत याचे अनेक फायदे आहेत आणि त्याने विशेषतः ग्रामीण महिलांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवून आणला आहे. प्रधानमंत्री उज्ज्वला योजनेसारख्या सरकारी उपक्रमांमुळे गरीब आणि वंचित वर्गापर्यंत स्वच्छ इंधन पोहोचवण्यात मदत झाली आहे.
2025 मध्ये किंमतीत होणारी संभाव्य वाढ एक आव्हान असू शकते, परंतु सरकारी अनुदान आणि जागरूकतेमुळे या समस्येवर मात करता येईल. योग्य वापर आणि काटकसरीच्या पद्धतींना अवलंबून आपण एलपीजीचा जास्तीत जास्त उपयोग करू शकतो. एलपीजी गॅस सिलिंडर हे केवळ सुविधाजनक इंधन नाही, तर स्वच्छ आणि हरित भविष्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.
